معناى لغوى و فقهی صله رحم
رحم در لغت و عرف به معناى نزدیکان و بستگان است،و در اصطلاح فقه نیز بر اساس قول بعضی از فقها همان معناى لغوى است؛ یعنى مطلق نزدیکان و بستگان البته با این قید که نَسَبی باشند نه سببی،چه مذکّر باشند و چه مؤنث، جزء ورثه باشند یا نه، مَحرم باشند یا غیر مَحرم، مسلمان باشند یا کافر، از طرف پدر باشند یا مادر، یا هر دو. البته لازم است که از نظر نسبى بسیار دور نباشند تا مردم آنها را از اقوام و ارحام شخص بدانند و گرنه باید گفت همه انسان‌ها از اقربا و بستگان همند؛ بر اساس این نظر، میزان و معیار در تمامى این موارد عرف است. در کنار این قول بعضی از علما رحم را اقوامی می‌دانند که در طبقات ارث قرار می‌گیرند که شامل تمام فرزندان و حتی نوه‌های خاله، دایی، عمه و عمو می‌شود.
وجه اطلاق «رحم» بر خویشاوندان
رحم در اصل به معناى محل نشو و نماى جنین در شکم مادران می‌باشد، همان عضو داخلى که خداى عزّ و جلّ در باطن زنان قرار داده تا نطفه در آن تربیت شده و فرزندى تمام عیار گردد، این معناى اصلى کلمه رحم است. ولى بعدها به عنوان استعاره و به علاقه ظرف و مظروف، در معناى قرابت و خویشاوندى استعمال شد؛ چون خویشاوندان همه در اینکه از یک رحم خارج شده‌اند مشترکند. پس کلمه «رحم» به معناى نزدیک و ارحام به معناى نزدیکان انسان است.
اما «صله»، در لغت به معنای احسان و هدیه است و در اصطلاح به معنای برقراری ارتباط همراه با محبت و لطف است که مقابل آن دورى کردن و قطع می‌باشد. بنابراین، «صله رحم»؛ رسیدگى، احسان، خبرگیرى و مانند آن نسبت به نزدیکان است که در مقابلِ آن قطع رحم است.
اهمیت صله رحم در اسلام
اسلام نسبت به صله رحم و کمک و حمایت و محبت نسبت به خویشاوندان اهمیت فوق العاده‌اى قائل شده است و قطع رحم و بریدن رابطه از خویشان و بستگان را شدیداً نهى کرده است.
اهمیت صله رحم تا آن‌جا است که پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید: «پیوند با خویشاوندان شهرها را آباد می‌سازد، و بر عمرها می‌افزاید هر چند انجام دهندگان آن از نیکان هم نباشند».
زشتى و گناه قطع رحم به حدى است که امام سجاد(ع) به فرزند خود نصیحت می‌کند که از مصاحبت با پنج طایفه بپرهیزد، یکى از آن پنج گروه کسانى هستند که قطع رحم کرده‌اند: «بپرهیز از معاشرت با کسى که قطع رحم کرده که قرآن او را ملعون و دور از رحمت خدا شمرده است».
خداوند در قرآن می‌فرماید: «...آیا از شما جز این انتظار می‌رود که در زمین فساد کنید و [بر سر مال و منال دنیا] قطع رحم نمایید؟ آنان [که روی‌گردانند] کسانى هستند که خدا لعنتشان کرده و گوش [دل]شان را کَر و چشم [بصیرت]شان را کور کرده است».
کوتاه سخن اینکه: قرآن نسبت به قاطعان رحم و برهم‌زنندگان پیوند خویشاوندى تعبیرات شدیدى دارد، و احادیث اسلامى نیز آنها را سخت مذمت کرده است. از این‌رو؛ باید گفت: مسلّماً قطع رحم گناه است، اما مانند بسیاری از دیگر گناهان، مجازات خاصی در دنیا برای او مشخص نشده همان‌گونه که برای خود قطع صله ارحام نیز چنین مجازاتی تعیین نشده است.
از پیامبر اسلام(ص) پرسیدند: مبغوض‌ترین عمل در پیشگاه خداوند کدام است؟ در پاسخ فرمود: «شرک به خدا». پرسیدند بعد از آن؟ فرمود: «قطع رحم».
امام باقر(ع) فرموده است: «صله ارحام؛ اعمال را پاک، اموال را افزون، بلاها را دفع، حساب را آسان می‌کند و اجل را به تأخیر می‌اندازد».
همچنان که می‌بینید، نتایج یاد شده، برخی به امور دنیوی مربوط است، برخی هم نتایج اخروی این عمل را، بازگو می‌کند.
امام صادق(ع) می‌فرماید: «صله رحم؛ اخلاق را نیکو، دست را بخشنده، دل و جان را خوش می‌سازد، رزق را می‌افزاید و اجل و مرگ را به تأخیر می‌اندازد».
این کار نیک و ساده، آن‌قدر سازنده و مفید است و آن‌چنان مورد رضای پروردگار، که گاهی تقدیر الهی به خاطر آن عوض می‌شود و خداوند به پاداش این عمل نیکو، بر عمر کسی می‌افزاید. در مقابل، قطع رابطه‌ها و بریدن از خویشاوندان، به حدی شُوم و نفرت‌بار و در نظر خداوند، ناپسند است که عمر را می‌کاهد.
امام صادق(ع) فرمود: «ما چیزی را جز "صله رحم" سراغ نداریم که [به طور مستقیم] عمر را زیاد کند، تا آن‌جا که گاهی تا زمان مرگ یک نفر، سه سال مانده است، ولی او اهل صله رحم می‌شود. آن‌گاه خداوند، سی سال بر عمرش می‌افزاید و سی و سه سال دیگر زنده می‌ماند. و گاهی اجل کسی سی و سه سال است، به خاطر قطع رحم و گسستن رابطه‌های خویشاوندی، کاهش می‌یابد و اجلش سر سه سال فرا می‌رسد». گنجینه پرسش های قرآنی خانه گنجینه پاسخ ها Fiqh Laws and Jurisprudence
پرسمان دانشگاهیان: سوال: صله رحم به چه چیز تحقّق مى یابد؟ آیا رفت و آمد با خویشاوندان واجب است؟
جواب (همه مراجع) : صله رحم، منحصر به رفت و آمد با خویشاوندان نیست؛ بلکه این عمل با هدیه دادن، میهمانى کردن، پیغام فرستادن، تماس تلفنى، سلام کردن و... نیز تحقق مى یابد. پس همین اندازه که قطع رحم نشود، کافى است. (آیت الله فاضل، جامع المسائل، ج ۱، س ۱۷۷؛ آیت الله تبریزى، استفتاءات، س ۲۱۸۵ و ۲۱۸۹؛ آیت الله سیستانى، Sistani.org ، صله رحم و دفتر همه مراجع)
پس صله رحم گاهی اوقات با یک سرزدن محدود در حد چند دقیقه و به صورت ساده و گاهی اوقات نیز از طریق برقرارکردن یک تماس تلفنی یا نوشتن نامه برقرار شود گرچه ظاهرا صله رحم بیشتر آنجائی صدق می کند که ارتباط حضوری باشد.
مصداق رحم:
(همه مراجع): ارحام کسانى اند که در مراتب ارث واقع مى شوند؛ مانند: پدر، مادر، برادر، خواهر و فرزندان آنان و نیز عمو، عمه، خاله، دایى و فرزندان آنان.
پس هرچند برکات و آثاری که برای صله رحم بیان شده و اقتضای اخلاق اسلامی، همه بستگان سببی و نسبی را دربر می‌گیرد، اما خویشان نسبی از اولویت برخوردارند.
